Ê ki xo rê vanê ma Kirmancê, ê Dimilîyan zî zey Zaza biname kenê. Hima ê ki xo Kirmanc qebûl kenê ê zî xo miyan di benê didi (2) kefley. Nînan ra jew kefle xo Kurd vîneno û jew kefle zî xo zey Kurd nêvîneno. Ê ki xo rê vanê ma Kirdê ê zî zî vatena zey "Dimilî û Kirmanc"nêvanê. Nê taytay fin zî xo rê vanê ma Zazayê. Ê ki xo rê vanê ma Zazayê, ê heme kefleyan (Kirmanc, Dimilî, Kird) zey Zaza biname kenê. Fina ê ko xo rê vanê ma Zazayê, ê zî xo miyan di benê didi (2) kefley. Nînan ra, jew kefle xo Kurd qebûl û vîneno, hima jew kefle zî xo zey Kurd nêvîneno û qebûl nêkeno.
No taplo hetê ra zey zengînî biaso zî, heto bîn ra zî letebiyina biname-kerdenê xo fêno ver cima. Heta na têmyayin nêhewadeyo, do qe jû kamî, jew silasmane û piya biyinê Kurdê Dimilîyan nêbo.
Nê heme kefleyê ki xo zey Dimilî, Kirmanc, Zazay û Kird biname kenê; gorey herêm û cayo ki ê manenê, "xo bi xo" biname-kerdin vûrnayeno.
- Ê ki Çewlig, vakûrê Amed û çorşmeyê ci di manenê, nîmey nînan xo zey Kird biname kenê û vanê ma kirdî qisey kenê. Nîmey nînan elewî nîmey ci zî sûnîyê. *Hima gerek ma bizanê ki vatene Kird ebi meqsedê Kurd yena vatin.
- Ê ki Madem û çorşmeyê Xarpet (Dep), di manenê xo zey Zaza biname kenê û vanê ma Zazayî qisey kenê. Ê ki nê cayan di manenê pêro sunnîyê. Heto bîn ra zaf Kirmanc, Dimilî û Kird estê xo zey Zaza biname kenê.
- Ê ki Gimgim, Kocgirî, Dersîm û çorşmeyê ci di manenê xo Kirmanc biname kenê û vanê ma kirmanckî qisey kenê. Ê ki nê cayan di manenê pêro elewîyê. Hima hetê Amed, Lîce, Çêrmûg - Riha, Hilwan, Sewrêg - Semsûrijê Alduş (Gerger) û çorşmey nê cayan, qe kes xo rê nêvanê Kirmanc û xo wina biname nêkeno.
- Ê ki tayê ci Amed û çorşmeyê Amed, heme Çêrmûg, Riha Hîlvan û Sewrêg, Betlîs-Matkî û heme Semsûrijê Alduş û çorşmeyê nê cayan xo Dimil(î) biname kenê û vanê ma Dimilî qisey kenê. Ê ki nê cayan di manenê pêro sunnîyê. Hima tay cayanê bînan di, ê ki elewîyê xo zey Dimil(î) biname kenê zî estê. Nimûne Sêwas nê cayan ra jew o, tiya di him Dimilîyê elewî him zî Dimlîyê sunî estê. Fina elewîyê Gimgim ê ki xo Dimil(î) biname kenê zî estê.
Gorey herêm û cayan no taplo se ra se eynî nîyo. Hima ciyo en rind oyo ki, nê kefley pêro eynî ziwan yazî lehçeya (dîyalekt) xo kenê îfade. Tay vaten, qisey yazî kelîmey babet babet bê zî, gramerê nê kefleyan jewo. Hima xo biname kerdin yazî îfade kerdin gorey herêm û cayan vûryeno. Yanê kefleya miyan di bêterê têmyayî hetê biname kerdin estê. Nê kefleyan miyan di çiyo ki en zaf zerar dano ziwanî oyo ki, tay cayan di biname kerdinê (heme çiyan di) "nêr û mak" biyo vinî. Biname kerdina nêr û mak kokê Dimilîyo. Heger nê bibê vinê o wext Dimilî zî mirena. Hima na nuwîsa xo di ma dê ser (nêr û mak) sero zaf nêvinderê.
Heger, ma nê heme termînolojîyan bin namayê Dimilî biname bikerê, sero tay teorî bikerê û biyarê pêpey taployo ewnayin vijêno werte:
Dimilî: Nê kefleyan (Kirmanc, Zaza, Kird) hemna gêno zerrey xo û pêrna zî zey Dimilî biname keno.
Çinkî tay him Çewlig di, him Dersîm, Sêwas di û him zî Gimgim di, ê ki xo zey Dimilî bi name kenê estê.
Zazay: Dimilî'yê ki hetê otorîteyê teber zey (Tirk, Ereb, Ewrûpa, û ê bînî) heme kefleyê ( Dimilî, Kirmanc, Kird) biname kenê. Encex Zazay xo miyan di zî bênê didi (2) kefle. Ê ki xo Kurd biname kenê estê, ê ki xo Kurd nêvînênê estê.
Kırmanc: Dimilîyê ki xo Kirmanc biname kenê. Ê ki Dimilî qisey kenê ra nêzdiyê mimey ci xo Kirmanc vînenê êyê. Kirmanc miyan dê sunîyê Dimlî cinyê. Tenya elewîyê Dimilî ê Koçgirî, Dersîm tayê Çewlig û Gimgim xo Kirmancî biname kenê û vanê ma Kirmanckî qisey kenê.
Kırd: Dimilîyê ki xo bi vatene Kird zey Kurd biname kenê ê yê. Yanê ebi Dimlîya xo rê vanê Kird û ziwan dê xo rê zî vanê Kirdî. Ebi Dimilîya îfadeyê Kird yeno manaya Kurd. Manaya Kird û Kurd jewo. Dimilîyê ki, xo Kird biname kenê zafê ci Çewligijê û taynê ci zî Amedijê ki nezdîyê Çewligê.
Xo ewna biname kerdena zî aseno ki, nê Dimilî ki xo Kurd biname kenê, xo rê termînolojîya Kird esas gênê.
No cimle di aseno ki tîpa (herfa) Kurdî ebi kurmancî (u) ebi Dimilî di biya (i). Yazî tersê ci.
Kurmancî: Weke Kurdê Kurmanc dibêjin: "Em Kurdin û Kurdî diaxfin ".
Dimilî: Zek Kirdê Dimilî ebi dimilîya vanê: "Ma Kurdê û ebi Kurdîya qiseykenê"
"Ma Kirdê û ebi Kirdîya qiseykenê"
Tay cay û herêman di, Dimilî wexto ki Kurmancan zey Kurd biname kenê, înan rê vanê Kirdas(ş) û Kurdîya înan zî zey Kirdas(ş)î yazî Kirdas(ş)kî biname kenê. Tiya di manaya Kurdê Kurmanc zek "Kirdas-kirdasî-Kirdaskî yazî Kirdaş-kirdaşî-kirdaşkî" biname kerden esto. Ewna biname keridn bin di Kurdê Kurmanc werdêk vîneyen û îna tam zey Kurd nêvînayen esto.
Tiya di, nê heme namey û termînolojî zey têmyayin biasê zî, fina kokê nê pêrna jew vînayen esto. Biname kerdinê zey "zazakî, dimilîki, kirmanckî û kirdkî" gorey raşt-nuwîsê Kurdîya ebi Dimilî raşt niyê. Nê vatenê ewnayinan teserî xo Kurdîya ebi kurmancî ra girotê. Hima tay Dimilî zî estê ki, Kurdê Kurmanc yazî teber ê senî biname kerdê ê kesî yazî kefley zî xo winî biname kerdo û kenê.
Biname kerdinê zey "dimilîkî, zazakî, kirdkî, kirmanckî"
Tay vanê ma Dimilîyê "dimilkî" qisey kenê, hima biname kerdinê "dimilkî" raşt niyo.
Raştê ci "dimilî" yo.
Tay vanê ma Zazayê û "zazakî" qisey kenê, hima biname kerdinê "zazakî" raşt niyo.
Raştê ci "zazayî" yo.
Tay vanê ma Kirmancê û "kirmanckî" qisey kenê, hima biname kerdinê "kirmanckî" raşt niyo.
Raştê ci "kirmancî" yo.
Tay zî vanê ma Kirdê û "kirdki" qisey kenê, hima biname kerdinê "kirdkî" zî raşt niyo.
Raştê ci "kirdî" yo.
Raşt pakerdinê "kî" manay xo no yo; "kî" sero Tay nimûney:
sa = elma
sayek = küçük elma (manasında) Almanca äpfelchen dır.
sayeka ki mi werd sûr bî = yediğim (küçük) elma kırmızıydı.
say = elmalar
sayêk mi werdî sûrî bî = yediğim elmalar kırmızıydı.
sayekî =kücük elmalar (manasında) = Almanca äpfelchen dır.
nan = ekmek
nanek = küçük ekmek
nanî = ekmekler
nanekî = küçük ekmekler
dew = köy
dewek = küçük koy
dewî = köyler
dewekî = küçük köyler
sûk-sûkek / sûkî-sûkekî
dar-darek / darî-darekî
dês-dêsek / dêsî-dêsekî
sûr-sûrek / sûrî-sûrekî
zûr-zûrek / zûrî-zûrekî
sî-siyek / siy - siyekî
...
Nimûneyê ewnayin kes şeno zaf kero. Nê nimûneyan ra zî aseno ki pakerdinê (kî) ardina pêy
Raşt vaten û name dayina ziwanan ewna yo; erebî, farsî, almanî, fransî...
Hima ziwanê ki peynîya namey ci ebi tîpa-herfa (k) qedênê înan di no raşto.
Nimûne:
Denîmarka = denîmarkî
Belçîka = belçîkî (flamanî, fransî)
Boşnak =boşnakî
Tirkîye = tirkî
Tacîkîstan =tacîkî
Newe fina, ser ferqê xo biname kerdinê Kird, Kurd - Kirmanc, Kurmanc - û Dumulî, Dimilî di tîpa (herfa) (u - i) serro ma dewam bikerê.
Tay qiseyê ki ebi kurdîya kurmancî zey (U, u - Û, û) yenê vaten yazî nuwîs bênê, ê qisey ebi kurdîya dimilî zey (Î, î - I, i) yenê vaten nûwîs-kerden. Yazî tersê ci...
Nînan ra tay nimûney:
Dimilî Kurmancî Türkçe
ri, rî rû yüz
bi, bî bû oldu
ki kû ki (ek)
abiya webû açıldı
kişten kûştin öldürmek
dima dûra, piştre sonra
qilm qûrt kısa
virsik, virîsik brûsk şımşek, yıldırım
mirîçik çûk küş
ewina, wina wûsa böyle
ti tu sen
di, didi du, dudu iki
şiyin çûyin gitmek
cizdan cûzdan cüzdand
Nê nimuneyê winayinan kes şeno zaf bikero...
Nê tîpê ki ma zey nimune day, tesîrê xo ser heme ziwanê Kurdî kerdo zaf.
Dimilî (verî) = Dimilî (newe) Kurmancî Türkçe
Kird, Kirdas(ş) = Kurd Kurd Kürt
Kirdî, (kî), Kirdas(ş)î = Kurdî Kurdî Kürtçe
Kirmanc = Kirmanc Kirmanc Kurmanç
Kirmancî, Kirmanckî = Kirmancî (kî) Kirmancî Kirmançca
Raştîya xo di maneya Kirmanc û Kurmanc zeypê yê!
Verî termînolojîya Dimilî sero zî zaf nameyê babet babet est bî.
Hima nê hemê gorey kesanê teberê Dimilîyan ameyê dayin û vatin, hima Dimilîyan xo bi xo ewna biname nêkerdeno!.
Nimune:
Dunbuli, Dunbeli, Donboli, Dınbıli, Dumbili, Dumbuli, Dımbeli, Dımbıl[i], Dimili, Dumuli, Dumli…
Ewro zî hewna Dimilîyan tam raşt binamekerdin çinyo. Tenya binamekerdinê teberî nê, tenya binamekerdinê Kurdan nê; heme Kurdê Kird, Dimilî, Kirmanc û Zazay xo miyan di zî hemfikir nîyê ki senî xo biname bikerê. Poxta coy zî, na têmyayî ki esta zengînî nîya, feqîrîya û "xo bi xo" lete-kerdina.
Rayzan Ozgur
